SSRİ dağılandan sonra demək olar ki, əksər postsovet müstəqil ölkələrdə hakimiyyətə gələn milli-azadlıq hərəkatlarından çıxmış yeni siyasi qüvvələr idi. AXC (Elçibəy) hakimiyyəti də bu mənada istisna deyildi. Qanunauyğunluğa yaxın olanlardan biri də bir çox belə hakimiyyətlərin hərbi qiyamlarla hakimiyyətdən getməsi idi. Bu da təbii idi, çünki özünü SSRİ-nin varisi elan etmiş Rusiya bu ölkələrin bir çoxunda iki mühüm, həmçinin bir-biri ilə sıx əlaqəli təsir vasitəsi yaratmışdı ki, onların vasitəsilə də bütün siyasi proseslərə müdaxilə (bəlkə də nəzarət) edirdi: etnik-ərazi münaqişələri və silahlı qüvvələrin rəhbərliyi. Ən azı bu qanunauyğunluq 3 Cənubi Qafqaz ölkəsi üçün özünü qabarıq şəkildə göstərirdi. Məhz bu iki təsirli amilin vasitəsilə Rusiya həm Azərbaycanda, həm Ermənistanda, həm də Gürcüstanda hakimiyyəti dəyişməyə müvəffəq oldu. Amma bu iki amildən başqa digər məqamlar da vardı ki, elə bu yazının da əsas məqsədi onları nəzərdən keçirmək və mümkün qədər təhlil etməkdir.
1. AXC 1992-ci ildə hakimiyyətə gələndə keçirilən prezident seçkisinin nəticələri hakimiyyət üçün artıq ciddi siqnal idi. Əbülfəz Elçibəyə əsas opponentlik edən akademik Nizami Süleymanov xeyli seçki dairəsi üzrə kifayət qədər səs toplamışdı və bunun da səbəbi heç də iddia edildiyi kimi, təkcə onun populist çıxışları deyildi. AXC-nin hakimiyyətə gəlişi ərəfəsində baş verən hərbi məğlubiyyətlər və siyasi böhranlar bu təşkilatdan da yan keçməmişdi. AXC 1992-ci ilin ilk 4-5 ayı ərzində əhali arasında olan nüfuzunun önəmli bir hissəsini artıq itirmişdi və bir çox hallarda milli-azadlıq hərəkatı kimi deyil, hakimiyyətə can atan siyasi qüvvə kimi qəbul edilirdi ki, bu da təşkilatın cəmiyyətdəki mövcud stereotipik imicinin transformasiyası demək idi. Təsadüfi deyildi ki, həmin seçkidən sonra hakimiyyətə qarşı saxtakarlıqla və silah gücünə hakimiyyəti zəbt etməklə bağlı xeyli ittihamlar səsləndirilirdi. Az ya çox, amma fakt budur ki, cəmiyyətdə belə fikirlər dolaşırdı.
2. Opponentləri AXC-ni hakimiyyətə gəlmək üçün Şuşanı və Laçını təhvil verməkdə ittiham edirdilər. AXC hakimiyyətinin təbliğat siyasəti isə son dərəcə zəif qurulduğundan, bu ittihamların miqyası getdikcə daha da artır və genişlənirdi.
3. Həmin tarixi dövrün bütün çətinliklərinə baxmayaraq, AXC hakimiyyəti qısa müddətdə əldə etdiyi uğurları əhaliyə çatdıra bilmirdi və bunun da səbəbi yuxarıda qeyd etdiyim təbliğat siyasətinin zəifliyi, qeyri-peşəkar qurulması idi.
4. AXC hakimiyyətində təmsil olunan qruplar arasında mövqelər uğrunda daxili mübarizə getdikcə vüsət alırdı və bəzən bu qruplar bir-birinə qarşı daha barışmaz olurdular, nəinki ümumi rəqibə qarşı.
5. Hakimiyyətin vahid idarəçilik mərkəzi yox dərəcəsində idi və qruplararası çəkişmələr bu istiqamətdə pozitiv addımların atılmasına ciddi mane olurdu.
6. Bu və digər səbəblərdən AXC hakimiyyəti yeni parlament seçkiləri keçirməyə tələsmir və hələ sovet dönəmindən qalan, legitimliyi xeyli suallar doğuran parlamenti qruyub saxlamağa çalışırdı.
7. Təkcə hakimiyyət qanadları arasında deyil, bir çox nazirliklər arasında əlaqələrdə də açıq-aşkar pərakəndəlik, qarşıdurmalar, qeyri-sağlam rəqabət vardı və bunlar durmadan yüksələn xətt üzrə davam edirdi.
8. Hakimiyyət ierarxiyası yox dərəcəsində idi və bəzən elə şəxslər elə siyasi bəyanatlar verirdilər ki, bunun, yumşaq desək, siyasətə heç bir aidiyyatı olmurdu. Bəzən isə buna oxşar bəyanatlar ən yuxarı səviyyələrdən səsləndirilirdi və bu da öz növbəsində beynəlxalq aləmdə hakimiyyətin nüfuzuna ciddi xələl gətirirdi. Məsələn, tutduğu vəzifə statusuna uyğun olaraq funksiyası sirf yerli idarəçilik məsələləri olan bəzi hakimiyyət nümayəndələri türkçülük, turançılıq haqda boş və mənasız mülahizlər irəli sürürdülər ki, bu da bir sıra hallarda hakimiyyətin qeyri-ciddi, xaotik bir qrupdan ibarət olması təəssüratını yaradırdı.
9. Azərbaycan üzərində Qəırb şirkətləri ilə imzalanmağa hazırlanan neft müqaviləsinin kabusu dolaşırdı və bu da ən təhlükəli, amma təəssüf ki, çox da ciddi yanaşılmayan bir məqam idi.
10. Əslində özünü daha çox sözdə göstərən ifrat ideolojiləşmə həm ölkənin daxilində, həm də ondan xaricdə hakimiyyətin əleyhdarlarının ümumi çəkisini sürətlə artırırdı.
11. AXC hakimiyyətə gələnədək ölkədə əsas idarəçilik sistemi olan korrupsiya mexanizmləri sıradan çıxarılsa da, əvəzində yeni, sağlam sistem qurulmamışdı. Bir növ idarəçilik boşluğu və hətta idarəçilik böhranı mövcud idi.
13. Sistemsiz, qeyri-ardıcıl və pərakəndə də olsa, ölkənin müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində atılan addımlar bir sıra qonşu dövlətlərdə (xüsusilə, İran və Rusiyada) ciddi təlaş yaradırdı ki, bu da onların Azərbaycana ənənəvi düşmənçilik münasibətini bir qədər də kəskinləşdirir və dərinləşdirirdi. Bu ölkələr artıq sistemli pozuculuq fəaliyyətinə başlamışdılar ki, bu da 4 iyun hadisələri dövründə özünü açıq şəkildə göstərəcəkdi.
Bütün bu sadalananların fonunda ölkənin daxilində və onun xaricində AXC hakimiyyətinin devrilməsinə ciddi hazırlıq gedirdi...
No comments:
Post a Comment